Հայոց Պատմություն

19 տարի առաջ Արցախի Պաշտպանության բանակը և կամավորական ջոկատներն ազատագրեցին Շուշին։ Հայաստանում ու Արցախում մայիսի 9-ը նշվում է որպես Շուշիի ազատագրման և ԼՂՀ Պաշտպանության բանակի ստեղծման օր։

Շուշին այդ օրերին վերածվել էր Ստեփանակերտը հրետակոծող թիվ մեկ կրակակետի: 1991թ. նոյեմբերից մինչև 1992թ. մայիսի սկիզբը Շուշիից, Ջանհասանից, Քյոսալարից, Ղայբալուից Ստեփանակերտի վրա արձակվել է շուրջ 4740 արկ, որոնցից մոտ 3 հազարը «Գրադ» կայանքներից: Այդ հրետակոծությունների հետևանքով զոհվել է 111 և վիրավորվել 332 խաղաղ բնակիչ, ավերվել 370 բնակելի տուն և շինություն:

Ինքնապաշտպանության ուժերի` 1991թ. վերջի և 1992թ. սկզբի հաջող գործողությունները, մի շարք կրակակետերի ճնշումը, Իվանյանի (Խոջալու) ազատագրումը (25-26 փետրվարի 1992թ.) և օդանավակայանի բացումը ստեղծեցին տնտեսական, ռազմական և բարոյահոգեբանական բոլոր նախադրյալները Շուշիի ազատագրումը նախապատրաստելու համար:

Շուշիի ազատագրման ռազմական գործողությունն անցկացվել է 1992թ. մայիսի 8-9-ին: Ռազմական գործողության ելքը կանխորոշվել էր արդեն իսկ մայիսի 8-ին, երբ գլխավոր հարավային ուղղության՝ Լաչինի  և մյուս երեք ուղղությունների ստորաբաժանումները նպաստավոր բնագծեր էին գրավել Շուշիի մատույցներում: Մայիսի 8-ի երեկոյան տրված դադարը հակառակորդին հնարավորություն է ընձեռել հատկացված միջանցքով հեռանալ բերդաքաղաքից: Մայիսի 9-ին արդեն Շուշին ազատագրված էր:

Շուշիի ազատագրման մարտերում հայկական կողմն ունեցել է 57 զոհ, թշնամին՝ 250-300 սպանված, 600-700 վիրավոր, 13 գերի:

ՀՈՎՀ. ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ «ՍԱՍՈՒՆՑԻԴԱՎԻԹ» ՊՈ
ԵՄԻ ԿԵՐՊԱՐԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԸ(ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ)

Էպոսը կազմված է չորս ճյուղերից՝ <<Սանասարից և Բաղդասարից>>, <<Մեծ Մհերից>>, <<Դավթից >>, և <<Փոքր Մհերից>>: Այս էպոսի հերոսները ինչքան էլ իրենց ծագմամբ, գերբնական հատկություններով և արարքներով կապված են բնության և նրա ուժերի հետ, մարդկային են: Սրանք մարդիկ են օժտված արիությամբ ու բարձր հատկություններով, սակայն իրենց մեջ կրում են նաև մարդկային թուլություններ: Դավիթը գերմարդկային ուժ ունեցող անխոցելի հսկա է՝ հայրենասեր, ժողովրդասեր, ռամիկի ու աշխատավորների պաշտպան, նա անձնուրաց քաջ է, մարդասեր, խաղաղասեր: Դավիթը լինելով հայ ժողովրդի սիրելի հերոսը՝  ժողովրդի կողմից շնորհվել է նրան աստվածային տիտղոս՝ <<Դավիթ>> կոչումով: Ժողովուրդը սիրելով իր հերոսին մանկությունից օժտել է ազատասիրական ոգով: Դավթի հայրենասիրությունը երևում է Մսրա Մելիքի դեմ կռվի գնալու պահին: Նա երբեք անարդար կռիվ չի մղում: Նա կարիք չի զգում թշնամուն ծաղրելու, քանի որ նրան ոչ թե փառքի համար է ուզում հաղթել, այլ ժողովրդի բարօրության: Դավիթը նաև հրապուրվող է: Նա սկզբում սիրելով Չմշկիկ Սուլթանին, ամուսնանում է նրա հետ և ունենում է աղջիկ երեխա: Սակայն հետո դրժում է ամուսնությունը և հրապուրվում Խանդութով:

ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՏՆԱՅԻՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ՝ ՀՈԿՏԵՄԲԵՐԻ 23-27 ՝ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՐՑԻ ԱՌԱՋԱՑՈՒՄԸ ԵՒ ԾԱԳՈՒՄ

Հայկական հարցի սկզբնավորումը

1.     Հայկական հարցի սլզբնավորումը եղել է այն ժամանակ, երբ հայ ժողովուրդը կորցրեց իր պետականությունը 11-րդ դ.կեսին և 14-րդ դ.վերջին Կիլիկիայում: Անիի կործանումով սկսվեց հայ ժողովրդի առաջին զանգվածաբար արտագաղթը իր հայրենիքից: Հայը թողեց իր հողը, հայրենիքը տունը և գաղթեց օտար երկներ: Հայ ժողովրդի պատմության մեջ,բռնության,արյունի ու ավերի շրջան սկսվեց, երբ թուրկական ցեղերը հաստատվեցին Մերձավոր Արևելքում: Օսմանյան կայսրությունը 16-րդ դ.սկզբին տեր դարձավ պարսից տիրապետության տակ գտնվող հայկական հողերի մի մասին, իսկ մյուս կողմից 18-րդ դ.սկզբին Ռուսաստանը իր զորքերը շարժեց տիրանալու մասնավորապես Սև ծովին: Այսպիսով Հայաստանի պատմական հողերը 19-րդ դ.վերջին բաժանված էին պարսկական, ռուսական և օսմանյան կայսրությունների մրջև: Այստեղից հետևություն՛ որ Հայկական հայկական հարցը առնչվել էր ոչ միայն օսմանյան, այլ նաև ցարական և պարսից կայսրություններին:

2.     Արևելյան հարցի հասկացողությունը ծագել է այն ժամանակ, երբ թուրքական ցեղերը հարձակվելով Միջին Արևելքի վրա, իրենց տիրապետությունը հաստատեցին այնտեղ: Ցարական Ռուսաստանը հետապնդելով իր շահերը Միջին Արևելքում և Բալկաններում, 19-րդ դարում իր օգնությունը ցույց տվեց քրիստոնյա ազգերին: Այդ ժամանակ բախվեցին Ռուսաստանի և Եվրոպական պետությունների շահերը: 1918 թ.հոկտեմբերի վերջին, Օսմանյան կայսրությունը պարտվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմում և Սևրի պայմանագրով 1920թ. մասնատվեց: 1923թ. Թուրքիան հռչակվեց հանրապետություն: Այսպիսով՛ արևելյան հարցը մոռացության տրվեց:

3.      Հայկական հարցը, որպես միջազգային դիվանագիտական հարց, ծագել է 1877-1878թթ. Ռուս- Թուրկական պատերազմից հետո և անմիջական կապ ունի Արևելյան հարցի հետ: Հայկական հարցը, առաջին անգամ իր տեղն է գտել 1878թ. Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև Սան- Ստեֆանոյում կնքած հաշտության պայմանագրում : Հայկական հարցը ծագել և միջազգային դիվանագիտության մեջ, մտել է որպես Օսմանյան Թուրքիայի լծի տակ գտնվող արևմտահայերին վերաբերող հարց:

Հայկական հարցի առաջացումը.

Բեռլինի վեհաժողովին արևմտահայության պահանջները ներկայացնելու համար ընտրվեց հայկական պատվիրակություն նախկին պատրիարք Մկրտիչ Խրիմյանի գլխավորությամբ: Նա իր քարտուղար և թարգմանիչ Մինաս Չերազի հետ մեկնեց Եվրոպա՝ մեծ տերությունների կառավարող շրջաններին ներկայացնելու հայ ժողովրդի ակնկալիքները: Խրիմյանը հանդիպումներ ունեցավ Իտալիայի և Ֆրանսիայի արտաքին գործերի նախարարների, ապա Անգլիայի պետական գործիչների հետ:

Պատվիրակության մյուս անդամը Խորեն Նարբեյն էր, որը պատրիարքի հանձնարարությամբ մեկնեց Պետերբուրգ: Նա ռուսական ցարին ներկայացնելու էր հայության խնդրանքը՝ վեհաժողովի ժամանակ դրական լուծում տալ հայ ժողովրդի ձգտումներին: Վեհաժողովի օրերին նրանք պետք է հանդիպեին Բեռլինում:

Վեհաժողովն սկսվեց 1878թ. հունիսի 1-ին և ավարտվեց հուլիսի 1-ին: Դրան մասնակցում էին Իտալիայի, Ֆրանսիայի, Գերմանիայի, Ավստրո-Հունգարիայի, Անգլիայի և Ռուսաստանի ներկայացուցիչները: Իբրև պարտված պետություն ներկա էր նաև Թուրքիայի պատվիրակությունը, որը Կիպրոսը Անգլիային զիջելով՝ ապահովեց նրա աջակցությունը: Պատերազմում հաղթած Ռուսաստանը Բեռլինում մնաց միայնակ, այստեղ ամեն մի պետություն հետապնդում էր իր շահը: Հայ պատվիրակությանը թույլ չտրվեց մասնակցել վեհաժողովի նիստերին: 16-րդ հոդվածը վերափոխվեց 61-ի: Հոդվածից հանվեց Հայաստան անվանումը, մնաց միայն «հայաբնակ մարզեր» անորոշ արտահայտությունը: Այս հոդվածով ոչ մի ժամկետ չէր նշվում բարենորոգումների կատարման համար, և դրանց մասին Բ. Դուռը պետք է հաշիվ տար ոչ թե Ռուսաստանին, այլ 6 մեծ պետություններին: Սրանց միջև գոյություն ունեցող հակամարտությունները թույլ չէին տալու միասնական գործողություններ ձեռնարկել Թուրքիայի դեմ: Մեծ բանավեճեր սկսվեցին Արևմտյան Հայաստանից Ռուսաստանին անցնող տարածքների հարցում: Անգլիայի պնդմամբ Թուրքիային վերադարձվեցին Էրզրումը, Ալաշկերտի հովիտը, Բայազետը և հարակից տարածքները: Ռուսաստանին մնացին միայն Բաթումը, Կարսը, Արդահանը, Արդվինը: Վերջին երեքից ստեղծվեց Կարսի մարզը, որը մինչև Առաջին աշխարհամարտի ավարտը մնաց Ռուսաստանի կազմում:

Հայ պատվիրակությունը Բեռլինից վերադարձավ հուսախաբ: Մկրտիչ Խրիմյանն զգաց, որ աղերսաթղթերը և խնդրագրերը չեն կարող օգնել հայությանը, որ ժողովուրդը կարող է փրկվել միայն պայքարով: Հայկական հարցը 61-րդ հոդվածով միջազգայնացվեց: Մեծ տերություններն իրենց քաղաքականությունը դարձրին Թուրքիայից որևէ պահանջ ունենալու պարագայում բարձրացնել հայկական հարցը՝ 61-րդ հոդվածի իրագործումը, արևմտահայության համար բարենորոգումներ կատարելու խնդիրը: Սուլթան Աբդուլ Համիդն զգաց այդ վտանգը և ծրագրեց հայկական հարցը վճռել յուրովի՝ զանգվածային կոտորածների միջոցով: Այդ չարիքը կանխազգացին հայ իրատես գործիչները՝ Գրիգոր Օտյանը, նաև Գարեգին Սրվանձտյանը, որոնք քարոզում էին, որ հայության ազատության խնդիրը հայ ժողովրդի ձեռքին է. «Հայաստանի մեջն է բուն հայկական խնդիրը, իսկ մենք Պեռլինի մեջ կորոնենք զայն»:

ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՏՆԱՅԻՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ՝ ՀՈԿՏԵՄԲԵՐԻ 2-6՝ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԲՌՆՈՒԹՅՈՒՆ

Բոլշևիկների կուսակցության ղեկավարությունը իշխանությունը պահելու ելքը տեսնում էր ոչ թե ժողովրդավարության, այլ՝ հարկադրանքի մեջ:

Առաջին զանգվածային բռնաճնշումները գործադրվեցին հայ սպայության նկատմամբ:1920թ. Վերջին և 1921թ. Սկզբին Հայաստանից արտաքսվեցին շուրջ 1400 հայ սպաներ:

1930 թվականից, երբ «համատարած կոլեկտիվացման» պատճառով խիստ սրվել էր տնտեսական ու քաղաքական իրադրությունը, բռնությունները նոր թափ առան:

Շատ գյուղացիներ, որոնց պիտակավորում էին «կուլակներ», և ովքեր դեմ էին հարկադրական կոլեկտիվացմանը, արտաքսվեցին հայրենի գյուղերից: Միայն 1930թ. Առաջին կեսին Հայաստանում ունեզրկվել է և արտաքսման էին ենթարկվել շուրջ 1100 գյուղացիական տնտեսություններ:

Բռնությունը և հալածանքը չշրջանցեցին նաև եկեղեցին: Փակվեցին հարյուրավոր եկեղեցիներ: Բռնություն գործադրվեց շատ հոգևորականների նկատմամբ:

1936-1938 թվականները դարձան խորհրդային պատմության «սև տարիներ»:

Պատժիչ մարմինների, մատնիչներ աչքից չվրիպեցին նաև գյուղատնտեսության, դպրոցի աշխատողներ, ուսանողներ:

Միայն 1937թ. Հայաստանում ձեռբակալվել է 5000 մարդ: Նրանց տոկոսի 67 տոկոսի համար ընդունվել է գնդակահարության որոշում:

Խորհրդային իշխանության տարիներին Հայաստանում անհիմն կերպով բռնաճնշման ենթարկվեց շուրջ 42 հազար մարդ, որոնց զգալի մասը գնդակահարվեց:

Ստալինյան ոճրագործություններին հնարավոր եղավ վերջ տալ միայն Ի. Ստալինի մահից հետո:

ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՏՆԱՅԻՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ՝ ՀՈԿՏԵՄԲԵՐԻ 16-20՝ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԹԱՄԱՆՅԱՆ(ՀՈԴՎԱԾ 2)

Ալեքսանդր Թամանյանը սովորել է ծննդավայրի ռեալական դպրոցում: 1904 թ-ին ավարտել է Սանկտ Պետերբուրգի Թագավորական գեղարվեստի ակադեմիայի բարձրագույն գեղարվեստական ուսումնարանը: 

Թամանյանի առաջին աշխատանքը Սանկտ Պետերբուրգի Սբ Կատարինե հայկական եկեղեցու վերակառուցումն է (1906 թ.): Նրա նախագծով 1907–13 թթ-ին կառուցված շենքերից ուշագրավ են Կոչուբեյի առանձնատունը` Ցարսկոյե Սելոյում (այժմ՝ քաղաք Պուշկին), Շչերբատովի տունը` Մոսկվայում (արժանացել է Մոսկվայի քաղաքային դումայի ոսկե մեդալի), Մոսկվա–Կազան երկաթուղու հիվանդանոցային համալիրը՝ Պրոզորովկա ավանում (այժմ՝ Կրատովո) որտեղ Թամանյանը կիրառել է դասական և XVIII դարի ու XIX դարի սկզբի ռուսական ճարտարապետության ձևերը` ինքնատիպ մեկնաբանմամբ: 

1914 թ-ին Թամանյանն ընտրվել է Սանկտ Պետերբուրգի Գեղարվեստի ակադեմիայի ակադեմիկոս,  1917 թ-ին` ակադեմիայի խորհրդի նախագահ (փոխնախագահի իրավունքով): 1919 թ-ին տեղափոխվել է Երևան, իսկ 1921 թ-ին՝ Իրան (Թավրիզում հիմնադրել է գեղարվեստի ստուդիա), 1923 թ-ին հրավիրվել է Հայաստան: Նրա ճարտարապետական առաջին աշխատանքը Երևանի գլխավոր հատակագիծն է (150 հզ. բնակչի համար), որը դարձել է մայրաքաղաքի հետագա հատակագծերի հիմքը: Թամանյանը գոտևորել է քաղաքը, նշել նրա հորինվածքային կենտրոնն ու առանցքները՝ ներկայիս Հանրապետության հրապարակը, Գլխավոր պողոտան, Օղակաձև զբոսայգին, Հյուսիսային պողոտան (բացվել է 2007 թ-ին): 

1934 թ-ին ճարտարապետն սկսել է «Մեծ Երևանի» (500 հզ. բնակչի համար) հատակագծումը, որը մնացել է անավարտ: 1925–33 թթ-ին Թամանյանը կազմել է նաև Գյումրիի, Վաղարշապատի, Ստեփանակերտի, Նոր Բայազետի (այժմ՝ Գավառ), Ախտայի (այժմ՝ Հրազդան) և այլ բնակավայրերի հատակագծերը: Նրա նախագծով Երևանում կառուցվել են բժշկական ինստիտուտի անատոմիկումի,  անասնաբուծական-անասնաբուժական, ֆիզիոթերապևտիկ, պոլիտեխնիկական (այժմ՝ ճարտարագիտական համալսարան) ինստիտուտների, աստղադիտարանի, հանրային (այժմ` Ազգային) գրադարանի շենքերը, առաջին ջրէկը և այլն: Թամանյանի գլուխգործոցները՝ ՀՀ Կառավարական տունը և Օպերայի ու բալետի թատրոնի (սկզբում կոչվել է Ժողտուն) շենքը, առանձնանում են իրենց հորինվածքային բարձր հատկանիշներով. թատրոնի շենքը երկդահլիճ է` մեկ ընդհանուր բեմով, ըստ մտահղացման` դահլիճների և բեմի փոխակերպման հնարավորությամբ (1937 թ-ին նախագիծն արժանացել է Փարիզի համաշխարհային ցուցահանդեսի Մեծ ոսկե մեդալի): Կառավարական տունը և թատրոնի շենքը կանխորոշել և 

պայմանավորել են Երևանի քաղաքաշինական կարևորագույն հանգույցների՝ նախ` Հանրապետության հրապարակի համալիրի, ապա՝ թատրոնի շրջակա տարածքի և Հյուսիսային պողոտայի լուծումները:

Թամանյանի անունով Երևանում կոչվել են փողոց, որտեղ կանգնեցվել է նրա հուշարձանը, Հայաստանի ճարտարապետների տունը, թանգարան-ինստիտուտը: 2001 թ-ին Հայաստանի ճարտարապետների միությունը սահմանել է Թամանյանի անվան ոսկե մեդալ:

ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՏՆԱՅԻՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ՝ ՀՈԿՏԵՄԲԵՐԻ 16-20՝ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԹԱՄԱՆՅԱՆ(ՀՈԴՎԱԾ 1)

Ալեքսանդր Թամանյան

Հայ ճարտարապետ , ՀԽՍՀ ժողովրդական ճարտարապետ Ալեքսանդր Հովհաննեսի Թամանյանը ծնվել է 1878թ. մարտի 4-ին (մարտի 16) Եկատերինոդարում (այժմ`   Կրասնոդար): Ալեքսանդր Թամանյանը սովորել է ծննդավայրի ռեալական դպրոցում:

1904թ. ավարտել է Սանկտ Պետերբուրգի Թագավորական գեղարվեստի ակադեմիայի բարձրագույն գեղարվեստական ուսումնարանը: Թամանյանի առաջին աշխատանքը Սանկտ Պետերբուրգի Սբ. Կատարինե հայկական եկեղեցու վերակառուցումն էր (1906թ.):

Նրա նախագծով 1907-1913թթ. կառուցված շենքերից ուշագրավ են Կոչուբեյի առանձնատունը Ցարսկոյե Սելոյում (այժմ՝ քաղաք Պուշկին), Շչերբատովի տունը Մոսկվայում (արժանացել է Մոսկվայի քաղաքային դումայի ոսկե մեդալի), Մոսկվա-Կազան երկաթուղու հիվանդանոցային համալիրը Պրոզորովկա ավանում (այժմ՝ Կրատովո):

1914թ. Թամանյանն ընտրվել է որպես Սանկտ Պետերբուրգի Գեղարվեստի ակադեմիայի ակադեմիկոս, 1917թ.`   ակադեմիայի խորհրդի նախագահ (փոխնախագահի իրավունքով): 1919թ. տեղափոխվել է Երևան, իսկ 1921թ.՝ Իրան (Թավրիզում հիմնադրել է գեղարվեստի ստուդիա), 1923 թ. հրավիրվել է Հայաստան:

Նրա ճարտարապետական առաջին աշխատանքը Երևանի գլխավոր հատակագիծն է (150 հզ. բնակչի համար), որը դարձել է մայրաքաղաքի հետագա հատակագծերի հիմքը: Թամանյանը գոտևորել է քաղաքը, նշել նրա հորինվածքային կենտրոնն ու առանցքները՝ ներկայիս Հանրապետության հրապարակը, Գլխավոր պողոտան, Օղակաձև զբոսայգին:

1934թ. ճարտարապետն սկսել է «Մեծ Երևանի» (500 հզ. բնակչի համար) հատակագծումը, որը մնացել է անավարտ: 1925-1933թթ. Թամանյանը կազմել է նաև Գյումրիի, Վաղարշապատի, Ստեփանակերտի, Նոր Բայազետի (այժմ՝ Գավառ), Ախտայի (այժմ՝ Հրազդան) և այլ բնակավայրերի հատակագծերը:

Նրա նախագծով Երևանում կառուցվել են բժշկական ինստիտուտի անատոմիկումի,  անասնաբուծական-անասնաբուժական, ֆիզիոթերապևտիկ, աստղադիտարանի, հանրային (այժմ`   Ազգային) գրադարանի շենքերը և այլն:

Թամանյանի գլուխգործոցները՝ ՀՀ Կառավարական տունը և Օպերայի ու բալետի թատրոնի (սկզբում կոչվել է Ժողտուն) շենքը, առանձնանում են իրենց հորինվածքային բարձր հատկանիշներով: Թատրոնի շենքը երկդահլիճ է`   մեկ ընդհանուր բեմով, ըստ մտահղացման`   դահլիճների և բեմի փոխակերպման հնարավորությամբ:

2001թ. Հայաստանի ճարտարապետների միությունը սահմանել է Թամանյանի անվան ոսկե մեդալ: Նրա կառույցներում ճարտարապետական ձևերը ճշմարիտ են և օրգանական՝ պայմանավորված հիմնական շինանյութի՝ քարի հատկություններով:

Քաղաքի մասերի, հանգույցների և անսամբլների փոխադարձ կապն ու պայմանավորվածությունը Թամանյանը մշակել է քաղաքաշինության պահանջների իր ընկալումով և սկզբունքներով: Կազմելով Երևանի գլխավոր հատակագիծը՝ Թամանյանը նախատեսել է քաղաքի հիմնական անսամբլները, դրանց տարածական լուծումները:

Նրա ստեղծագործության ազդեցությամբ ստեղծվել է ճարտարապետության մի դպրոց, որն իրավամբ կոչվում է թամանյանական: Ալեքսանդր Թամանյանը մահացել է 1936թ. փետրվարի 20-ին Երևանում:

ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՏՆԱՅԻՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ՝ ՀՈԿՏԵՄԲԵՐԻ 16-20՝ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ԵՒ ԱՐՎԵՍ

Գիտական գործի կազմակերպումը

Նոր հասարակարգի պայմաններում գիտությունը ևս ծառայելու էր նրա ամրապնդմանն ու զարգացմանը։ Գիտության զարգացումը կազմակերպվում էր բուհերում և գիտահետազոտական հիմնարկներում։ Դրանք էին, առաջին հերթին, Երևանի համալսարանը, պոլիտեխնիկական ինստիտուտը։ Հայաստանի առաջին գիտական հիմնարկությունը Էջմիածնի պատմամշակութային ինստիտուտն էր։ Այն շուտով տեղափոխվեց Երևան և 1925թ. վերակառուցվեց Հայաստանի գիտության և արվեստի ինստիտուտի, ուր աշխատանքի հրավիրվեցին հանրապետության գիտական ուժերը։ 1930թ. այն կոչվում էր Գիտությունների ինստիտուտ։ 1930-ական թվականներին տնտեսության արագ զարգացումը նոր պահանջներ էր դնում գիտական կադրերի առաջ։ Ուստի 1935թ. կազմակերպվեց ԽՍՀՄ գիտությունների ակադեմիայի Հայկական մասնաճյուղը։ Կադրերի առկայության առումով Հայաստանում շատ թե քիչ նպաստավոր պայմաններ կային հայագիտության զարգացման համար (պատմություն, լեզու, գրականություն և այլն)։

Հայկական մասնաճյուղի գործունեությունը ղեկավարում էին հայտնի գիտնականներ Ֆրանց Լևինսոն-Լեսինգը, ապա վաստակաշատ արևելագետ Հովսեփ Օրբելին։

Գիտության զարգացումը

Հայաստանում զարգանում էին ինչպես հասարակական, այնպես էլ բնական գիտությունները։ Պատմաբաններից շարունակում էին ստեղծագործել Հ. Օրբելին, Լեոն (Առաքել Բաբախանյան), Հակոբ Մանանդյանը, Աշոտ Հովհաննիսյանը, Աշխարհաբեկ Քալանթարը և ուրիշներ։ Նրանք գիտական արժեքավոր աշխատություններ ստեղծեցին հայոց պատմության վերաբերյալ։ Այդ ուսումնասիրությունները իրենց գիտական արժեքը պահպանում են մինչև այժմ։

Լեզվագիտության ու գրականագիտության գծով Հրաչյա Աճառյանը, Մանուկ Աբեղյանը, Գրիգոր Ղափանցյանը, Ստեփանոս Մալխասյանը, Արսեն Տերտերյանը և շատ ուրիշներ գիտական-ստեղծագործական բեղուն գործունեություն էին ծավալել։

Բնական գիտությունների զարգացումը կապվում էր ինդուստրացման խնդիրների լուծման հետ։ Լևոն Ռոտինյանի և Ստեփան Ղամբարյանի ղեկավարությամբ գիտական աշխատանքներ էին կատարվում քիմիական արդյունաբերության բնագավառում։ Ջրատեխնիկայի և ջրաէներգետիկայի տեսական ու կիրառական հարցերի լուծումը կապված է Հովսեփ Տեր-Աստվածատրյանի անվան հետ։ Նա առաջատար դեր է խաղացել Շիրակի ջրանցքի, մի շարք հէկերի, նաև Սևանա լճի ջրօգտագործման նախագծի պատրաստման գործում։ Երկրաբաններ Հովհաննես Կարապետյանի և Տիգրան Ջրբաշյանի գործունեությունը ծավալվել է կիրառական երկրաբանության ասպարեզում։

Գրական կյանքը

1920-30-ական թվականները խորհրդահայ գրականության ձևավորման ու զարգացման տարիներ էին։ Կուսակցության պահանջով գրողների կարևոր խնդիրը դարձավ գեղարվեստական ստեղծագործության միջոցով մասնակցել խորհրդային մարդու դաստիարակությանը։

Հակասական իրադրության պայմաններում ծավալվեց 1920-ական թվականների գրական շարժումը։ Հասարակության կյանքում տեղի ունեցող վերափոխումները թելադրում էին գեղարվեստական որոնումների նոր ընթացք։ Գեղարվեստական խոսքի ճանաչված վարպետներ Հովհաննես Թումանյանը, Հովհաննես Հովհաննիսյանը, Ավետիք Իսահակյանը, Ալեքսանդր Շիրվանզադեն, Նար-Դոսը, Դերենիկ Դեմիրճյանը և ուրիշներ կողմնորոշվեցին դեպի խորհրդային իշխանությունը։ Քաղաքական համոզմունքների բերումով վտարանդիության մեջ հայտնվեցին Ավետիս Ահարոնյանը, Լևոն Շանթը, Նիկոլ Աղբալյանը։ Նոր կարգերի համար 19-րդ դարի ականավոր գրողները, մասնավորապես Ռափայել Պատկանյանը և Րաֆֆին դարձան «ազգայնական»։

Նոր գրականության ստեղծումը դարձավ գրական նոր սերնդի խնդիրը։ Ստեղծվեցին գրական տարատեսակ խմբակներ, որոնք 1932թ. միավորվեցին Խորհրդային Հայաստանի գրողների միության մեջ։

Հետագա տարիներին Հայաստանի գրողների առաջ ծառացավ իրականության գեղարվեստական արտացոլման նոր սկզբունքների մշակման խնդիրը։ Նոր սկզբունքն իր արտացոլումը գտավ «սոցիալիստական ռեալիզմի» մեջ, որը պահանջում էր գրականության հերոս դարձնել նոր հասարակարգ ստեղծողներին, հեղափոխական գործիչներին, արտադրության առաջավորներին։ Եվ չնայած այսպիսի կաշկանդվածությանը, այնուամենայնիվ գրական տաղանդն օգնում էր դուրս գալու պարտադրող սահմաններից։ Դրա շնորհիվ ուղի էր հարթում հայրենասիրության, համամարդկային բովանդակության թեմատիկան։

Արձակի բնագավառում շարունակում էին ստեղծագործել Ալեքսանդր Շիրվանզադեն, Նար-Դոսը, Դերենիկ Դեմիրճյանը, Վահան Թոթովենցը, Նոր գրողներից Ստեփան Զորյանը, Ակսել Բակունցը։ Հին ու նոր գյուղի, նրա շարքային մարդկանց կերպարը, նաև արևմտահայության ճակատագիրը հիանալի է վերարտադրել ու մշակել Բակունցը իր պատմվածքներում։

1930-ական թվականները դարձան հայ գրականության զարգացման նոր փուլի սկիզբ։ 1934թ. կայացած Հայաստանի գրողների և ԽՍՀՄ գրողների 1-ին համագումարները ուղենշեցին գրականության զարգացման խնդիրները։ Սակայն անհատի պաշտամունքի շրջանում, 1930-ական թվականների երկրորդ կեսին, իրականացված քաղաքական բռնությունները խաթարեցին ամբողջ երկրի գրական կյանքը։ Կամայականությունների զոհ դարձան նշանավոր գրողներ Եղիշե Չարենցը, Ակսել Բակունցը, Զապել Եսայանը, Վահան Թոթովենցը, աքսորվեցին Գուրգեն Սահարին, Վահրամ Ալազանը, Վաղարշակ Նորենցը և ուրիշներ։ Եվ, այնուամենայնիվ, չնայած վախի ու բռնությունների մթնոլորտին, հայ գրական կյանքը վերելք էր ապրում։ովհաննես Շիրազի գրական կյանքը

Կերպարվեստ

1920-ական թվականներին գործում էին կերպարվեստի ճանաչված վարպետներ Մարտիրոս Սարյանը, Սեդրակ Առաքելյանը, Ստեփան Աղաջանյանը, Եղիշե Թադևոսյանը, Հակոբ Կոջոյանը։ Նրանց ստեղծագործական ավանդույթների հիման վրա Հայաստանում ստեղծվեց կերպարվեստի նոր դպրոց։ Այդ գործում բացառիկ է համաշխարհային ճանաչման արժանացած Մարտիրոս Սարյանի դերը։ Մ. Սարյանը մարմնավորել է հայրենիքի գեղեցկությունը։ Նրա կտավներին բնորոշ են վառ ու ներդաշնակ գույները, որոնք կարծես ճառագում են լույս ու ջերմություն։

Կերպարվեստի զարգացման կարևոր գրավականը կադրերի պատրաստումն է։ Այդ նպատակով 1922թ. Երևանում բացվեց գեղարվեստի դպրոց։ 1935թ. կազմակերպվեց Հայաստանի կերպարվեստի թանգարանը, որն այսօր գործող Հայաստանի ազգային պատկերասրահն է։

Հայ քանդակագործների ավագ սերնդի ներկայացուցիչներից են Սերգեյ Մերկուրովը, Արա Աարգսյանը, Երվանդ Քոչարը։ Մերկուրովի հայտնի գործերից է 1931թ. Երևանում տեղադրված Ստեփան Շահումյանի մոնումենտը։ Արա Սարգսյանի գործերից է «Սահակ Պարթև և Մեսրոպ Մաշտոց» խմբաքանդակը, որը տեղադրված է Երևանի պետական համալսարանի առջև։ Երվանդ Քոչարը նկարիչ-քանդակագործ է։ Նրա ամենանշանավոր ստեղծագործությունը Սասունցի Դավթի արձանն է Երևանի երկաթուղային կայարանի հրապարակում։

Երաժշտական արվեստ

Վերելք էր ապրում երաժշտական կյանքը։ Ստեղծվեց առաջին սիմֆոնիկ նվագախումբը, կազմակերպվեց պետական ֆիլհարմոնիան, բացվեց օպերայի և բալետի պետական թատրոնը։ Ավելի վաղ ստեղծվել էր Երևանի կոնսերվատորիան։ Երաժշտական արվեստի զարգացման գործում մեծ է Ալեքսանդր Սպենդիարյանի, Ռոմանոս Սելիքյանի, Արմեն Տիգրանյանի վաստակը։ Ալ. Սպենդիարյանի ստեղծագործություններից հիշատակության արժանի են «Երևանյան էտյուդներ» սիմֆոնիկ գործը և «Ալմաստ» օպերան (ըստ Հովհ. Թումանյանի «Թմկաբերդի առումը» պոեմի)։ Այս օպերայով 1933թ. բացվել է Երևանի օպերային թատրոնը։ Ալ. Սպենդիարյանը հայկական սիմֆոնիկ երաժշտության հիմնադիրն է։ Նշանավոր է Արմեն Տիգրանյանի «Անուշ» օպերան։

Հայ երաժշտության զարգացման գործում մեծ է աշխարհահռչակ երգահան Արամ Խաչատրյանի վաստակը, որի ստեղծագործությունը սկիզբ է առել 1930-ական թվականներին։ Նա ընդլայնեց երաժշտության ժանրային սահմանները, ստեղծելով ազգային առաջին սիմֆոնիան, առաջին բալետը («Երջանկություն», հետո վերանվանվեց «Գայանե»), առաջին գործիքային կոնցերտները։

Հայ երաժշտության կատարողական արվեստի, նրա ժողովրդականացման մեջ մեծ է օպերային երգիչներ Հայկանուշ Դանիելյանի և Շարա Տալյանի դերը։

1938թ. կազմակերպվեց և լայն ժողովրդականություն վայելեց Թաթուլ Ալթունյանի ղեկավարած Հայկական ժողովրդական երգի ու պարի համույթը, որն այսօր կրում է իր ղեկավարի անունը։

Թատրոն և կինո

1922թ. կազմակերպվեց հանրապետության առաջին պետական դրամատիկական թատրոնը, որին հետագայում շնորհվեց Գ.Սունդուկյանի անունը։ Թատրոնի ստեղծման ու զարգացման մեջ մեծ է դերուսույց Լևոն Քալանթարի ծառայությունը։ Հովհաննես Աբելյանը, Հասմիկը, Արուս Ոսկանյանը, Վահրամ Փափազյանը, Հրաչյա Ներսիսյանը, Վաղարշ Վաղարշյանը մարմնավորեցին հանդիսականի մոտ երկար հիշվող կերպարներ։ Թատրոնի խաղացանկում մնայուն պիեսներ էին հայ դրամատուրգիայից «Պատվի համար»–ը, «Նամուս»–ը, «Չար ոգի»–ն, «Պեպո»–ն, օտար հեղինակներից՝ «Օթելլո»–ն, «Լիր արքա»–ն և այլ գործեր։

Առանձնանում է հայ բեմի ականավոր վարպետ Վահրամ Փափազյանի խաղը Շեքսպիրի ստեղծագործություններում։ Հանրահայտ է նրա խաղացած Օթելլոն։ Հրաչյա Ներսիսյանի խաղն աչքի էր ընկնում հուզական մեծ ուժով։

1920-30-ական թվականներին դրամատիկական թատրոններ էին գործում նաև Լենինականում (Գյումրի), Կիրովականում (Վանաձոր) և հանրապետության որոշ շրջկենտրոններում։ Երևանում գործում էին պատանի հանդիսատեսի և ռուսական դրամատիկական թատրոնները։ Շրջիկ թատերախումբ գոյություն ուներ Ամո Խարազյանի ղեկավարությամբ։

Երկուհազարամյա հայ թատրոնի պատմության մեջ խորհրդային տարիները առանձնացան բեղմնավոր գործունեությամբ։

1920-ական թվականները նշանավորեցին հայկական կինոարվեստի ծնունդը։ Այն սկիզբ առավ «Նամուս» համր կինոնկարով։ Առաջին հնչյունային կինոնկարը «Պեպո»–ն էր, որը թողարկվեց 1935թ. և ճանաչվեց որպես այն ժամանակի լավագույն նկար։ Հայ կինոարվեստի ստեղծման ու զարգացման գործում մեծ է կինոռեժիսոր Համո Բեկնազարյանի դերը։

Ճարտարապետությունը

1920-30-ական թվականները նշանավորվեցին քաղաքաշինության զարգացման արագ ընթացքով։ Հայ ճարտարապետությունը պետք է զարգանար ոչ միայն ազգային դարավոր ճարտարապետության հարուստ ավանդույթների, այլև համաշխարհային ճարտարապետության նվաճումների հիման վրա։

Հանրապետությունում սկսված լայնածավալ շինարարության խնդիրների լուծումը վիճակվեց ճարտարապետների ավագ սերնդին, որի նահապետն է անվանի ճարտարապետ Ալեքսանդր Թամանյանը։ Նա դարձավ հայ նոր ճարտարապետության հիմնադիրը։ Նրա ղեկավարությամբ մշակվեց մայրաքաղաք Երևանի կառուցապատման գլխավոր հատակագիծը։ Թամանյանի ստեղծագործության արգասիք են կառավարության տունը, օպերայի և բալետի թատրոնը, հանրային (ազգային) գրադարանը, բուհական մի շարք շենքեր։ Այս կառույցների բնորոշ արժանիքներն են դրանց վեհությունն ու գեղեցիկ ճարտարապետությունը, նուրբ համաչափությունները։ Դրանք հիրավի ճարտարապետական գլուխգործոցներ են։

Այսպիսով, 1920-30-ական թվականներին, չնայած պատմական ոչ տևական ժամանակաշրջանին, խորհրդահայ մշակույթն ունեցավ մեծ նվաճումներ։

ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՏՆԱՅԻՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ՝ ՀՈԿՏԵՄԲԵՐԻ 9-13՝ ԾՈՎԱԿԱԼ ԻՍԱԿՈՎ(ՀՈԴՎԱԾ 2)

Հովհաննես Իսակով(1894-1967,  Խորհրդային Միության ծովակալ, Խորհրդային Միությանհերոս (1965): Հովհաննես(Իվան) Ստեփանի Իսակովըծնվել է 1894թ. Կարսինահանգի Աջիքենդ գյուղում` արցախցուընտանիքում։ ԽորհրդայինՄիության նավատորմիծովակալ է։

1913թ. Իսակովը ավարտելէ Թիֆլիսի ռեալականուսումնարանը, իսկ 1917-ին` Պետրոգրադի ծովայինգարդեմարինների կուրսերը։ 1918-ից սկսած` նա ծառայել է Խորհրդայինռազմածովային նավատորմում (Բալթիականնավատորմի «Իզյասլավ», «Ռիգա», «Կոբչիկ» և «Կորշուն» նավերում)։1918թ. հեղափոխական նավաստիների հետ միասին Բալթիկ ծովումմասնակցել է գերմանական նավատորմի դեմ մղվող ծովային մարտերին, իրականացրել է ռուսական նավերի «սառցե» արշավանքը Հելսինգֆորսիցդեպի Կրոնշտադտ։

1920թ. եղել է «Գործունյա» ականակրի հրամանատարը Վոլգ-Կասպյաննավատորմում: 1921-ին Բալթիական նավատորմում նշանակվելէ «Իզյասլավ» ականակրի հրամանատար։ 1922-27թթ. ծառայել էՍևծովյան նավատորմում, ղեկավարել նավատորմի շտաբի օպերատիվբաժինը։

1928թ. ավարտել է Լենինգրադի` Կ. Ե. Վորոշիլովի անունը կրողռազմածովային ակադեմիան։ 1929-ին նշանակվել է ՌԿԿ գլխավորշտաբի ծովային բաժանմունքի պետ, 1932-ին` ռազմածովայինակադեմիայի ռազմական արվեստի ամբիոնի դասախոս, իսկ 1937-ին` Բալթիական նավատորմի հրամանատար։ 1938-1946թթ. եղել էռազմածովային ուժերի շտաբի պետ, ռազմածովային ժողկոմի տեղակալ, այնուհետև առաջին տեղակալ։

1939-1940թթ. Իսակովը կոորդինացրել է Բալթիական նավատորմիև Կարմիր բանակի գործողությունները ընդդեմ Ֆինլանդիայի։ Նույնտարում ստացել է ծովակալի աստիճան։

Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ 1941-ին նշանակվել է հյուսիս-արևմտյան, իսկ 1942-ին` հյուսիս-կովկասյան ռազմաճակատներիգլխավոր հրամանատարի տեղակալ և ռազմական խորհրդի անդամ։

Իսակովը մեծ ներդրում ունի Բալթիական և Սևծովյաննավատորմների ռազմական գործողությունների նախագծերի մշակմանմեջ, ցամաքային զորքերի էվակուացման և առափնյա գոտիներիպաշտպանության գործում։

1942-ի հոկտեմբերին Տուապսեի շրջանում Իսակովը վիրավորվել էմարտում, հետո վիրահատվել է, սակայն մնացել է մարտականդիրքերում` զբաղեցնելով ռազմածովային ուժերի գլխավոր շտաբի պետիպաշտոնը։

1947-ին՝ «Ծովային ատլասի» (հ. 1-3) խմբագրական կոլեգիայի նախագահ։ 1-ին հատորի համար՝ ԽԱՀՄ Պետական մրցանակ (1951)։ Լենինյան և ԽԱՀՄ Պետական մրցանակների կոմիտեի երկրաբանության և աշխարհագրության հանձնաժողովի անդամ (1958-67), օվկիանոսագիտության պատվավոր անդամ (1967), ԽԱՀՄ գրողների միության (1955) անդամ։ Մեքսիկայի ռազմական հետազոտությունների ակադեմիայի պատվավոր անդամ (1958)։ Գրել է ծովային կյանքին վերաբերող պատմվածքներ, ավելի քան 250 ուսումնասիրություններ Լ. Սերեբրյակովի և Ն. Ստեփաևյանի մասին։

ԽԱՀՄ ԳԽ պատգմավոր (1937-46)։ ՌՌ ՌԾՈՒ-ում Իսակովի անունով կոչվել է հածանավ, ՀՀ և ԼՂՀ քաղաքներում՝ փողոցներ։ Երևանի Իսակովի պողոտայում տեղադրվել է Իսակովի հուշարձանը։ Լենինի (6), Կարմիր դրոշի (3), Ուշակովի 1-ին աստիճանի (2), Հայրենական պատերազմի 1-ին աստիճանի, Կարմիր աստղի շքանշաններ և բազմաթիվ մեդալներ։

Երկեր՝

ՍՍՀՄ ռազմածովային նավատորմը Հայրենական պատերազմում, Ե., 1946։ Ակնարկներ, Ե., 1970։ Պատմվածքներ նավատորմի մասին, 2 հոտ., Ե., 1984։

Գրականություն

Հարությունյան Ա., Սովետական Սիության նավատորմի ծովակալ Ի.Ս. Իսակով, Ե., 1975։

Ռուդնի Վ., Երկար, երկար նավարկություն, Ծ., 1987։

Վարդապետյան Ա., Հ.Ս. Իսակով (Կյանքը և ռազմածովային գործունեությունը), Ե., 1973։

ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՏՆԱՅԻՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ: ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ՝ ՀՈԿՏԵՄԲԵՐԻ 23-27 ՝ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՐՑԻ ԱՌԱՋԱՑՈՒՄԸ ԵՒ ԾԱԳՈՒՄ

Հայկական հարցի սկզբնավորումը

1.  Հայկական հարցի սլզբնավորումը եղել է այն ժամանակ, երբ հայ ժողովուրդը կորցրեց իր պետականությունը 11-րդ դ.կեսին և 14-րդ դ.վերջին Կիլիկիայում: Անիի կործանումով սկսվեց հայ ժողովրդի առաջին զանգվածաբար արտագաղթը իր հայրենիքից: Հայը թողեց իր հողը, հայրենիքը տունը և գաղթեց օտար երկներ: Հայ ժողովրդի պատմության մեջ,բռնության,արյունի ու ավերի շրջան սկսվեց, երբ թուրկական ցեղերը հաստատվեցին Մերձավոր Արևելքում: Օսմանյան կայսրությունը 16-րդ դ.սկզբին տեր դարձավ պարսից տիրապետության տակ գտնվող հայկական հողերի մի մասին, իսկ մյուս կողմից 18-րդ դ.սկզբին Ռուսաստանը իր զորքերը շարժեց տիրանալու մասնավորապես Սև ծովին: Այսպիսով Հայաստանի պատմական հողերը 19-րդ դ.վերջին բաժանված էին պարսկական, ռուսական և օսմանյան կայսրությունների մրջև: Այստեղից հետևություն՛ որ Հայկական հայկական հարցը առնչվել էր ոչ միայն օսմանյան, այլ նաև ցարական և պարսից կայսրություններին:

2.  Արևելյան հարցի հասկացողությունը ծագել է այն ժամանակ, երբ թուրքական ցեղերը հարձակվելով Միջին Արևելքի վրա, իրենց տիրապետությունը հաստատեցին այնտեղ: Ցարական Ռուսաստանը հետապնդելով իր շահերը Միջին Արևելքում և Բալկաններում, 19-րդ դարում իր օգնությունը ցույց տվեց քրիստոնյա ազգերին: Այդ ժամանակ բախվեցին Ռուսաստանի և Եվրոպական պետությունների շահերը: 1918 թ.հոկտեմբերի վերջին, Օսմանյան կայսրությունը պարտվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմում և Սևրի պայմանագրով 1920թ. մասնատվեց: 1923թ. Թուրքիան հռչակվեց հանրապետություն: Այսպիսով՛ արևելյան հարցը մոռացության տրվեց:

3.   Հայկական հարցը, որպես միջազգային դիվանագիտական հարց, ծագել է 1877-1878թթ. Ռուս- Թուրկական պատերազմից հետո և անմիջական կապ ունի Արևելյան հարցի հետ: Հայկական հարցը, առաջին անգամ իր տեղն է գտել 1878թ. Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև Սան- Ստեֆանոյում կնքած հաշտության պայմանագրում : Հայկական հարցը ծագել և միջազգային դիվանագիտության մեջ, մտել է որպես Օսմանյան Թուրքիայի լծի տակ գտնվող արևմտահայերին վերաբերող հարց:

Հայկական հարցի առաջացումը.

Բեռլինի վեհաժողովին արևմտահայության պահանջները ներկայացնելու համար ընտրվեց հայկական պատվիրակություն նախկին պատրիարք Մկրտիչ Խրիմյանի գլխավորությամբ: Նա իր քարտուղար և թարգմանիչ Մինաս Չերազի հետ մեկնեց Եվրոպա՝ մեծ տերությունների կառավարող շրջաններին ներկայացնելու հայ ժողովրդի ակնկալիքները: Խրիմյանը հանդիպումներ ունեցավ Իտալիայի և Ֆրանսիայի արտաքին գործերի նախարարների, ապա Անգլիայի պետական գործիչների հետ:

Պատվիրակության մյուս անդամը Խորեն Նարբեյն էր, որը պատրիարքի հանձնարարությամբ մեկնեց Պետերբուրգ: Նա ռուսական ցարին ներկայացնելու էր հայության խնդրանքը՝ վեհաժողովի ժամանակ դրական լուծում տալ հայ ժողովրդի ձգտումներին: Վեհաժողովի օրերին նրանք պետք է հանդիպեին Բեռլինում:

Վեհաժողովն սկսվեց 1878թ. հունիսի 1-ին և ավարտվեց հուլիսի 1-ին: Դրան մասնակցում էին Իտալիայի, Ֆրանսիայի, Գերմանիայի, Ավստրո-Հունգարիայի, Անգլիայի և Ռուսաստանի ներկայացուցիչները: Իբրև պարտված պետություն ներկա էր նաև Թուրքիայի պատվիրակությունը, որը Կիպրոսը Անգլիային զիջելով՝ ապահովեց նրա աջակցությունը: Պատերազմում հաղթած Ռուսաստանը Բեռլինում մնաց միայնակ, այստեղ ամեն մի պետություն հետապնդում էր իր շահը: Հայ պատվիրակությանը թույլ չտրվեց մասնակցել վեհաժողովի նիստերին: 16-րդ հոդվածը վերափոխվեց 61-ի: Հոդվածից հանվեց Հայաստան անվանումը, մնաց միայն «հայաբնակ մարզեր» անորոշ արտահայտությունը: Այս հոդվածով ոչ մի ժամկետ չէր նշվում բարենորոգումների կատարման համար, և դրանց մասին Բ. Դուռը պետք է հաշիվ տար ոչ թե Ռուսաստանին, այլ 6 մեծ պետություններին: Սրանց միջև գոյություն ունեցող հակամարտությունները թույլ չէին տալու միասնական գործողություններ ձեռնարկել Թուրքիայի դեմ: Մեծ բանավեճեր սկսվեցին Արևմտյան Հայաստանից Ռուսաստանին անցնող տարածքների հարցում: Անգլիայի պնդմամբ Թուրքիային վերադարձվեցին Էրզրումը, Ալաշկերտի հովիտը, Բայազետը և հարակից տարածքները: Ռուսաստանին մնացին միայն Բաթումը, Կարսը, Արդահանը, Արդվինը: Վերջին երեքից ստեղծվեց Կարսի մարզը, որը մինչև Առաջին աշխարհամարտի ավարտը մնաց Ռուսաստանի կազմում:

Հայ պատվիրակությունը Բեռլինից վերադարձավ հուսախաբ: Մկրտիչ Խրիմյանն զգաց, որ աղերսաթղթերը և խնդրագրերը չեն կարող օգնել հայությանը, որ ժողովուրդը կարող է փրկվել միայն պայքարով: Հայկական հարցը 61-րդ հոդվածով միջազգայնացվեց: Մեծ տերություններն իրենց քաղաքականությունը դարձրին Թուրքիայից որևէ պահանջ ունենալու պարագայում բարձրացնել հայկական հարցը՝ 61-րդ հոդվածի իրագործումը, արևմտահայության համար բարենորոգումներ կատարելու խնդիրը: Սուլթան Աբդուլ Համիդն զգաց այդ վտանգը և ծրագրեց հայկական հարցը վճռել յուրովի՝ զանգվածային կոտորածների միջոցով: Այդ չարիքը կանխազգացին հայ իրատես գործիչները՝ Գրիգոր Օտյանը, նաև Գարեգին Սրվանձտյանը, որոնք քարոզում էին, որ հայության ազատության խնդիրը հայ ժողովրդի ձեռքին է. «Հայաստանի մեջն է բուն հայկական խնդիրը, իսկ մենք Պեռլինի մեջ կորոնենք զայն»: